|| TEUHTLI || UN LUGAR EN LA MILPA ALTA || HISTORIA - CRÓNICA - COSTUMBRES - TRADICIONES - CUENTO - POESÍA - LUGARES - GALERÍA FOTOGRÁFICA. teuhtli.blogspot.com Un blog de RAYMUNDO FLORES MELO. teuhtli.blogspot.com
gadgets para blogger

miércoles, 4 de abril de 2012

NÉ Ô NI CAUÂYÉTO IPAN NÂHUALI.


(Yo fui montado en un Nahual. Versión Náhuatl)
Por: Juan Crisóstomo Medina Villanueva

Ce tônali cuac ô uiloac campa mêtztica tô Tátzin, uan mo toca- mati Chalma, ce têlpòcatl î tôcatzin Antonio Rojas, niman ô mo cueptzînoto ô mo tláchiquilito, ô metequetztaya ipan î caltempan Têopan caltìtla, ica ce tlâcoliz - tlachaliz, tlein nìman nìman ô mo tê ittitîâya, cuac ô mo panolti ce tlâcatzin âhqueuatzin ô tih mo tôca matiliaya qué Dn. Felipe Yescas uan ô mo chantiliaya campa ô tlamìa to calpôl, uan mo tocamati Xôlaltenco, òncuan San Mateo, Malacachtèpec Mòmòzco. uan ica ueyi mauizôtl ô mô tlápalótzinóque qué nochtlaca ipan inin to tlázo altepeuh - ¿Queni ô têotlaquililo têlpòcatl? uan no ueyicôltzin ô qui mo nânquilili ¡Cuàli, Tlazócamati!

Don Felipe ô qui’lihui ¿Ázo tî tlâcoya?, ô qui mo nânqulili “Àmo, zan ô ni quìz n’ixtlapópoloz, pampa amo cá yêloac no chan, o uîloac ô mo tlápalhuito to Têo tátzin Chalma”.

Ìnon tlâcatzintli nîman ô qui càc tlein têlpòcatl ô qui’lhui, ític î tzonteco ô peuh tequiti uan ô qui tlátlàni -¿Melauac ye ti tlâcatl? No ueyi coltzin ô qui mo nânquilìlì né yô ni yôlchicauh mazque oc ni têlpôcàtl, ¿Tlìca inon ti nech mo tlátlanilìa? Dn Felipe ô peuh qui nônôtza, áchi ô qui tlàlhui ihquín: -¿Tlâ tih nèqui? ¡Tiàue! Teh uan néua âxan cuac tzilintz Orâncio. Uan yéuatzin ica î yôl ític ô mo nequiltiaya qui mo machtililiz mo cueptzinoz ce têlpòca-nâuali.     

No ueyi coltzin amo ô mo neltocâya tlein ô qui nônôtztaya tlâcatzintli, uan ô qui yeh têneuh -No cítzin uan no icnîhuan ô micaque cuàlcan cûac tônaltzintli ayemo ô mo quîxtiâya, oc tlayôuayan, axan yei tônali enero.

Felipêtzin ô telhui: Nè nih mati quenin tiazque, ipanôn ô ni mitz tlátlani tla melâuac ye ti oquìchtli, -Nè ni Nâhuali, tlein mí’toa melauac, téuan ti tlá tláchtequitinemi ca Tlaxitla. Téuan tic in cochtlaza zihuâme, tlâca uan côcône cuac ni tla uàuàlòa in cauh pouh nic êtequetza, tla melâuac notlauc tiâz, tè ti cauâyetaz nòpa. Axan oc ni tlátôa cuac no cuepaz yôlcatl ay’mo ni mitz nônôtzaz zà qué yolcatl nìez. X’ nech chìa ôncuan, noca nic on ânaz tlein ni huîcaz. Niàuh no chan, nôca teh, x’ con âna ze chiquìuitl, mo tìlma uan mècatl ica tic im’ílpiz.

Uan melâuac cuac tepitzin àchton tziliniz Orâncio ô mo’ttili no ueyi côltzin yo ualmicac Felipétzin, uan oczepa ô qui tlátlani ¿Melâuac ti oquìchtli? pampa zèqeui tla qui’tta tlein nic chîuaz ica mo mauhtìa: mìqui, nozo mo xíxîxa î cazompa. Antontzin ô qui mo nânquilìlì: “Yo ni mitz mo’lhuìlì ye ni yôlchicauac”.

Tiàue. Uan ízihcan tlatemampa ô nènemouac. Nìân ô caquiaya in tècac-huan, ca Tèzquìpa uan ô áxiuâloc Òlac, ô tlacôl huìque campa ô tlamìa in techinamitl uan oc cepa ô nénenque campa mo tôcamati Cauá-ómitepa, campa nochtlaca  ô huicaya in tliconextli uan ô mo zemanaya.

Uan cuac ô tzilitaya Orâncio Felipétzin ô mo tlancua quetz-tzino, ô mix-cuamachotítzino uan ô peuhtzino teochiualoni ihquin: Tô tátzinè in ilhuicac ti mêtztica, má yueh teneualo mo tôcatzin... Niman ô mo quixtili ce tepopo- tlachpauâztli, ce âyâtl. uan ô mo tlátlalìlìtzino. Ô mo quentítzino uan ô mo’lpili yêlpa uan î quêzpantzinco uan ô mo tlalìlìtzino tlachpauâztli î quéxilpantzinco qué ce cuitlapîl, nòchi ô mo chîuili nôca ô mo têochiuhtzinoâya uan ô mo pêuili mo mimilótzinoz ipan tlìconèxtli.

Cuâc ô mêtequetz-tzino yè qué ce ueyi âxno, uan î cuitlax êuatl yo qui tìcuiniâya. Antôntzin ô mix-mámaûtìtzino; uan qué ce têlpocàtl nìman ô mêh tlâlítzino. Âxno ca î tzontèco ô qui’ttitiya mo cauátlalitzinôz, Ântontzin ô qui tlatiìinìli ica nòchi î chicâuhcâyo, tla yéze âxno cual òmite-pópoztequiani. nìman cuâc yô tla ìlpîlo ô mo cauátlali, uan ô peuh tla uàuàlôa Nâhuali ihquìn:  ¡Auàu uàuàu! Uan ô peuh tzicuìni, amo ô cázic ótli ô quin ácotzicuinìa techinântin, mèmè, ô patlânîa impan âtlauhtin, in cauá-iztime, campa tezquitlali ô qui chayauaya chichiltica-tetòtòn ica nôuian.

Cuâc yectlali ô tla tèuhpotôniâya. Cuac ô ázìa ixpan âltepeme àchton ô tla uàuàloaya: ¡Auàu auaàuàuau!, cuâc ô quîzaya oc-cepa ô tla uàuàlaoâya. Ô panoque ca Âtòcpan campa téuan, ti camachìchìme tic in cuïtìa “Cuâtixpetlame”. Ca Ôztotêpec, campa chanti inon tlâca ahquéuan tic in cuîtia “Tuzantin”.

Cuac Nâhuàli ö tla uàuàloaya. Ô caquiaya queh nochtlaca ô cócôtaloâya. Cuac ô tlécoc ca Âxôchco, Antontzin yo mo zecuitiaya uan ô qui tzátziliâya ¡X’ mêtequêhtzino Felipétzin! Uan nâhuali oh cuachi ô tzicuinia. In metztzintli ô mo tlnextiliaya áchi cuali, ¡Ze quetzalic-youali! cuali ô mo teittitiya in Ueyi Colotl, Colotepitontli, Coatl, Ye’têco, uan oc miac zitlalchiualtin ica zazan quetal zitlaltonaya.

Tláco youali ô ázito cama mo toca mati Agua Bendita, ihquiòn i tocan campa to chantlaca Malcachtepeteca tláco cuauhtlátli cochim cuac uiloa Chalma. In Nahuali ô tla uauàlo. Antontzin ô mo cauátemoui uan uel miàc tlaca ô qim’ixmachili, uan yéuan ô cócotaloaya. Ô quimo nextili î zítzin uan icniutzitzintin uan ô quim íxitiliaya uan qué cuatezon: Impan ó mo’quéquetzâya, in tzalan ô panoâya uan nian âhque ô môlini. Nian âhque ô îxtelolótlapo.

Ântontzin ô quim íxitiaya uan te uécan-tlaixotime ô côtaoâya. nìman ític tlâca- cochìme, Ântontzin ític î cítzin î chiquíuhtzin ó qui mo quixtilili chicuace tlaxcali; yei ô qun cuà Nâhuàli uan Ântontzin oc yei ica yemôli uan ica zâzan uelîc chiltecxmôli, cuâc ô mo tlamìlì tlacuàli, oc-cepa yolcatl ica î tzonteco ô quilhui têlpòcatl má ye mo cauátlaliani, uan cuac yo tzicuinìa ô tlauàuàlo: ¡Ua uà uàu! Cuâc inon ô mo cac. Ântontzin ô mo cueptzino uan ô mô’ttili qué nochtlâca né íxitilo uan ô mo netech mâpeuaya ica ô mo mámàutiaya.

Ô uetzía zehpayâuitl, ica ce i matzin têlpocàtl ô cázic î tìlma uan mo xayaca quìmìlo noca ca î oc ce maitl ô mo quì-quìtz-quiâya. Ca ipan âpantin nâuàli ô ácotzicuinìa, uan ô tla uàuàlo cuâc ö calahque Santa Martha. Nô cuâc ô quizque, ô nénenque ìtlauc in âtoyahtli uan no ìhqui ô tla uàuàlo campa pêua Ocuìlan.

Ô tla uàuàlo campa tlàmi, nô ihqui ô mo chiuh ye ompa Châlmátzin, uan ô pehque tèmo ipa tlanênecuil- ótin pampa Châlmátzin mêtztica tepêcàmac, nian î cauá-iztiuan ô caquiâya, zan qué ô pâtlanìa, cuâc ô ázique campa pêpêyaui âtoctli ô pêhque qui têmoa campa mo chayaua tliconextli, cuac ô qui nêxtíque, nìman, nìman Nâuali ö mo mìmìlo uan yo mô talitzino qué ce tlâcatzintli. Î âyâtzin ococ ô ilpitaya yêlpa uan y quêzpa uan tlachpauâztli ô mo tzin piquiliâya. Ica âyâtl, tlachpauaztli ô quim’ilacatz-ilhuili: Uan ític texihuìtl ö qui mo tlâtilîto, àchto tlaneziz naui tônali eneró metztli.

Nìman ye onte tlâca ô micâque têopantzinco campa têtêachca yo tla tziliniâya, inic te tlalhuiâya to Têo ilnâmiquiliz, ô mo tlàpo teopan-calacoayan uan ô m’ix-cua-machoti-tzinóque tlancua quetzalopan, uan ô peuh Teo- ilnamiquiliztli.

Cuâc ô tla tzonquiz ô uiloac m’altitzinóque âtoyacpa, ô m’almazâlhuìque ica chîlatiztli ca pitzo nàcatl, cócoyon, pópoyec uan ô mîtíque in nênêuhtzintli. Cuâc ô mo tlamilíque ô tlâxtlaualo, uan ô nénenque ipan inon âltepec.

Cuàcuàlcânton zequi tô chan tlâca ô ázico uan ô pêhque tlacual- chiua tlen ilhuîcapa tô chan mo chiua. Tlacualizpa ô ázico nochtlâca tlen ô yâya mo uentìzque uan in tzalan ô micaya Ântontzin î cítzin uan î icniuhtzìtzìuan, cuâc ô quim’ittilique; ciuâtzintli ô quim’olhuili “Ântontzin no tlazóconêtzin, ¿Quenin ô ti uala, tla ompa to chan ô ni mitz cauhtêuac, uan áchton ô t’ázico?

Ô qui mo nanquilili: Ô ni uala itlauctzinco Felipétzin, uan ô ti nénenque nòchi youali nôca naméuantzitzin ô nan mo cochîtiâya. Zan cuâcuâltzin ô metztônaya, tel câ ziauilìzpa cate to’xìuan. Tô nanita ô quim’ mo tlalhuili cente-mîcazqui intluc tô chan-tlâca, uan ihquiòn in Tôniliztli uan Uueyi íhuitl chicuace tônali: Zèqui ô tla cuicâya, òc zequi ô mìtotiâya chapáhtli, nozo têo ítôtiliztin, cuac ô poyauh ô mo càc tléco-tlacueponaltin uan ica ilpitòtòn ô tê tlâca zentlaliâya uan ô peuh inon tê ixmìmì âuiltin, tlein têtèpe ô qui tla nánân-quiliâya cuac ô tla cueponìa.

Cuâc ô tlâ’ ô cócochiuac. Uan oc-ce tônali cuac yo tlâ nèz Felipétzin ô quim’olhuili: “Ântontzin axan teôtlac tiazque pampa amo ca tih teixmâchiltizque queni tiazque. Tic mo’lhuiliz mo cítzin: “Áchton tiazque, tlamo amo ònyez nèuhtli cuâc to chan tlâca ázizque. Uan nic im’eh tlaliz mètòton uan ihquiôn pipicaz ohcuachi nècuatl”. Uan ye íhqui ô telhui têlpòcatl î cítzin. Ô tlá cócôhque nochi tlein ompa mo chiua qué: zapalotl, tlil-tzàpotl, cuauh-xilôtl uan oc-cequi xôchìcuali tlein qui tê maca in tonqui-tlali uan ô quin tepal-ôtito ome î chiquiuan uan ome î cítzin. Tô nanita ô quin tlátàni ¿Quenin nan yazque? Felipétzin ô tla niquili  “Tiazque intlauc mîzquica yolca-pehquez uan tech câuhteuazque òmpa Malacachtêpec”.

Ô mo nâuátehtzinóque uan ô quimo cuamanilique yo quizque, niman ô quin tlâtito chiquiuhtin ític ce àuacamili uan yéuantzìtzìn ô mo tohtititzinoâya, pampa amo cá quim’ittaz. Cuâc yo tla pôyauh ô mo tlátlálitzinóque. Felipétzin ô mo temoui campa ô yeya tliconextli, âyatl iuan tlachpahuaztli, achto ô qui mo titlanìli: “Óncuan x’nech chìa, uan cuâc ni ualaz x’ nech tlachíchìuîli, niman ti mo cauátlaliz uan tiazque”. Cuâc ô tzilin Ôrâncio, za têtepitzin ô ázico Nâhuali. Têlpòcal ô qui tlachìchîuili, ô mo cauátlali uan ô mo cueptzinóque. Ca nochi xochicuali uan Ântontzin. Nâhuali, zan qué ô patlânìa.

Ô ázique xôlaltenco î chantzinco Felipétzin ô qui temouíque ce chiquiuitl ica xochicuali, uan  Têopancaltitla, ô quin temoui yei chiquiuhtin uan ô uiloac Cauá-ómitepa uan ô mo mìmìlotzinoto.
         
Cuâc ye tlacatzintli Felipétzin ô mo tlanônôtziliaya: Tla notlauc ti’átinemiz, aic mitz pôloz tlein tih cuâz uan ica nochtin mo icniuhtzitziuan, tih pîaz nochi tlein yih nequiz. Qué axan ô tic ittac nè cuali ni tla mâmaz uan ni mitz machtiz nô tè ti mo nâual chiuaz.

Ântontzin ô qui mo nânquìlili: Téuatzin ti mo machitìtìa n’icnotzin. No Tlazónantzin ô nech mo titlanilíteuac ca inin cuali tlátoli: “¡No uelmiac tlázo pilztin! Zemícac ti mo pîliîz Têotzin tô teco áchtopa. Amo ti tla’chtequiz. Amo tic in pâpâtlaz ciuame. Amo ti tê cuâmanaz. Mo tlàxcal tic poyeliz ica m’itonal, uan cuali mo chiuaz mo nemiliz. ¡Uan ô mo mìquìli! Ica nixâyouh uan nô chôquiliz ô nic mo’lhuìli yuh mo chiuaz, uan axan ô no mâuizpolo ica no tlátol.

X’ nech mo tlapópólhui amo nic ânaz inin Ueyi Tetzauitl tlein no mac ti nech maquilìa. Tlein ô ni ittac amo cá qui matiz axan, uèlez cuâc ye ni côltzin nic in nònòtzaz no’xhuiuan.

Inin tlanônôtzaliz ô nic cac i tempantzinco no Tlázônanztin Francisca Villanueva Rojas, ahqueuatzin ô qui mo cuitliliâya “In Quetzal-mazeual cîuatl” î ciua-icniutzin in Tê machti Fidencio Villanueva Rojas ahque ipan tô nâua tlátol ô mo tôcamat qué “Malotelchiu” î’xhuiuan Antonio Rojas âhquéuatzin ô mo tlâcatìli câ ìpan 1850 uan ô mo mìquìli ipan 1941 quixtian-xìuìtl.